Pakkend debuut over verscheurende keuzes in het leven en de liefde

Ja, ik heb gehuild (en dat is een goed teken). Volgens mijn vriend is dat geen referentie, want toegegeven, ik durf al eens een traantje wegpinken bij een boek dat of een film die me raakt. Maar niet zomaar bij elk boek. Dan moet het zo geschreven zijn dat ik me kan inleven in de personages en met hen kan meevoelen. En ook al heb ik een groot inlevingsvermogen, dat lukt toch niet altijd. Maar hier dus wel, met gemak.

De toegankelijke schrijfstijl neemt je meteen mee in het verhaal, dat zich grotendeels afspeelt in Wrocław en Warschau, begin jaren ’80. Wie al eens in Polen geweest is, ziet de omgeving zo weer voor zich, en de verwijzingen naar Poolse gerechten als borsjtsj (rodebietensoep) en pierogi doen je – of mij toch alvast – het water in de mond lopen.

Als je van lezen houdt, is de kans groot dat je je in het hoofdpersonage Ludwik herkent.

Zo leefde ik indertijd – via boeken. Ik sloot me op in de verhalen, droomde ’s nachts van de personages, deed alsof ik één van hen was. Zij vormden mijn harnas tegen de harde kanten van de werkelijkheid. Ik droeg ze overal bij me, als een talisman op zak, ze waren bijna echter voor me dan de mensen om me heen, die in woord en daad de waarheid ontkenden en, meende ik, voorbestemd waren nooit iets te doen wat het navertellen waard zou zijn. (p. 26)

Logisch dat boeken een veilig toevluchtsoord kunnen vormen voor wie zich niet begrepen voelt of zichzelf niet durft te zijn. Zoals Ludwik, die leeft onder het communistische regime waar het gevaarlijk is om openlijk uit te komen voor je geaardheid. Al zijn net de boeken waarin hij zichzelf herkent verboden. De staat die je verbiedt om jezelf te zijn en om te lezen of schrijven wat je wil, zoiets lijkt in deze tijd haast ondenkbaar. Helaas, niets is minder waar, als we weten dat op dit eigenste moment in Hongarije de verkoop van kinderboeken met holebipersonages wordt ingeperkt wegens aanstootgevend. Is er dan nog niets veranderd? Het toont eens te meer aan hoezeer dit soort boeken juist nodig zijn. En daar is de auteur zich duidelijk van bewust. Zo noemt Ludwik het perscontrolebureau waar Janusz werkt een “censuurbureau (...) waar ze de boeken verbieden die we het hardst nodig hebben” (p. 94). Toch blijft Ludwik hoopvol:

Wat er ook gebeurt in de wereld, hoe wreed of dystopisch ook, niet alles is verloren zolang er mensen rondlopen die hun leven wagen om het vast te leggen.
Ook kleine vonkjes kunnen brand veroorzaken. (p. 126)

Zwemmen in het donker wordt omschreven als Call Me By Your Name in communistisch Polen (O, The Oprah Magazine) en die referentie geeft inderdaad al een idee van de sfeer. Het idyllische gedeelte van het verhaal had wat mij betreft nog langer mogen duren, al maakt deze eindigheid het geheel ook net realistischer. Want kan de liefde standhouden in de grauwe werkelijkheid als je idealen te ver uit elkaar liggen? Kies je voor de vrijheid om jezelf te zijn, ook al moet je de liefde daarvoor opgeven, of sus je jezelf met de gedachte dat stiekeme liefde voor jou voldoende is? Of nog: in hoeverre blijf je trouw aan je principes of durf je die al eens te verloochenen wanneer het je uitkomt? Een keuze waar verschillende personages in het boek mee geconfronteerd worden en waar ze ieder op hun eigen manier mee omgaan.

Het lijkt dan ook geen toeval dat Ludwiks geliefde Janusz heet, zoals de Romeinse God Janus, die traditioneel wordt afgebeeld met twee gezichten. De naam is hem in ieder geval op het lijf geschreven, verscheurd als hij is tussen de liefde en zijn angst om het systeem ontrouw te zijn. Janus is ook de god van het begin en het einde, van de poorten, en zonder twijfel opent de ontmoeting met Janusz voor Ludwik de poort naar heel wat nieuwe ervaringen en mogelijkheden.