Hoe we onszelf verliezen in het verlangen naar verbondenheid

Soms weet je al van bij het lezen van de achterflap: dit boek moet ik lezen. Alsof het je roept. Je wordt ernaar toe gezogen, er is geen ontkomen aan. En dat gevoel wordt meteen bevestigd bij het lezen van de eerste pagina's. Tekenen van het universum is zo'n boek. Met zo'n titel dan nog wel, faut le faire.

Dit boek lezen belichaamt als het ware de dubbelheid in het verlangen van de hoofdpersonages: je wilt meer, maar je weet niet of je wel meer kan verdragen. Enerzijds smachten naar nabijheid, anderzijds zo overweldigd worden dat je ergens voelt dat afstand of een pauze noodzakelijk is, maar er dan toch niet aan toe willen geven. Net zo kan of wil je dit boek niet wegleggen en als je dan toch moet, is het aftellen tot je weer kan verder lezen. Of dat was mijn ervaring.

Meermaals had ik het gevoel dat de schrijfster bijna letterlijk mijn gevoelens en gedachten in woorden goot. Tot op het akelige af. Compleet met verwijzingen naar verhalen en symbolen waar ik zelf tijdens mijn opgroeien tekenen in las of betekenis uit haalde. Misschien niet verwonderlijk als je ongeveer dezelfde leeftijd, studies, interesses en referentiekader deelt.

In dit autobiografische verhaal analyseert Koopman wat haar is overkomen, ze identificeert patronen in een poging om tot dieper begrip (en misschien wel aanvaarding) te komen. Ook al weet ze donders goed dat betekenisgeving slechts een interpretatie is (“Als je ze zoekt, de tekenen, dan kun je ze vinden, zeker als je een jarenlange training in het analyseren van teksten hebt gehad, elk terugkerend beeld een potentiële sleutel naar de betekenis, een betekenis, van het geheel.” p. 146), toch kan ze niet anders dan het eens zijn met de verteller in Milan Kundera’s De ondraaglijke lichtheid van het bestaan: “Het getuigt van een gevoel voor schoonheid, zegt de verteller, om niet blind te zijn voor toevalligheden. Het getuigt van een gevoel voor schoonheid om de terugkerende beelden en gebeurtenissen in je leven te zien als motieven, waaruit je een compositie kunt maken.” (p. 148). Het mag duidelijk zijn: in haar eigen compositie strooit de schrijfster met citaten uit en verwijzingen naar literatuur, film, muziek, filosofie en psychologie. Mensen met een achtergrond of interesse in deze disciplines zullen hier net als ik van smullen.

Talloze passages waren zo treffend of herkenbaar dat ik ze wilde onderlijnen. In mijn geleend exemplaar was ik aangewezen op overschrijven.

Een fragment dat me sterk bijblijft, is de reactie van ‘de briljante jongen’ wanneer Emy haar laatste bericht naar hem afsluit met ‘nu zal ik je niet meer lastigvallen’:

Je doet jezelf tekort. Je maakt van jezelf een minderwaardige zelf. Je doet het voorkomen alsof je onder de kast ligt te verstoffen, terwijl je er eigenlijk liever onderuit kwam. ‘Nu zal ik je niet meer lastigvallen.’ Alsof je zeker weet dat je mail mij lastigvalt. Het klopt niet, het is niet zo. Je bent onzeker over iets wat er niet is.

(…)

‘Maak je niet kleiner dan je bent,’ dat heeft hij me al eens eerder gezegd.

(p. 64)

Dat invullen van wat een ander denkt, niet omdat je weet dat het zo is, maar uit angst dat het zo zou zijn, omdat je zélf zo geringschattend over jezelf denkt en op zoek bent naar iemand die dat ontkracht, die bevestigt dat je ertoe doet, dat je graag gezien wordt. Herkenbaar, ongetwijfeld voor velen.

En om die bevestiging te krijgen ben je bereid om veel te doen of te verdragen, je grenzen alsmaar bij te stellen. Maar gezond is dat niet. De vergelijking met een verslaving is nooit veraf (“Je denkt dat het genoeg is. Totdat je het krijgt. Dan wil je meer.” p. 242). Misschien zijn onbereikbare mannen voor Emy wel zoals een hobby, suggereert een vriendin?

Ik zou het graag geloven. Maar een hobby waarmee je niet kunt stoppen, waarin je jezelf verliest zonder dat je iets opbouwt, een hobby die het vertrouwen in jezelf ondermijnt totdat je een bibberig hoopje mens bent, dat is geen hobby meer. Dat is ongezond. Maar gezond, hoe saai is dat? Ik wil tot die rand gaan, die klif, eroverheen kijken, mezelf op het spel zetten. Voor ‘een man’? Nee, voor een band met iemand die dieper gaat dan wat dan ook, een verbondenheid die alles overstijgt. Ach, wat een romantiek, en die zoek je dan natuurlijk bij iemand die je nooit zal krijgen, want zodra je iemand wel ‘krijgt’, zal je vroeg of laat merken dat de discontinuïteit niet op te lossen valt door samenkomst met een ander discontinu wezen. Ziek, je bent ziek!

(p. 344)

Het bizarre aan dit verhaal is misschien wel dat ik me herkende in beide personen/personages, zowel in Emy die zichzelf verliest in wanhopig snakken naar ultieme verbondenheid als in A die misschien wel meer voelt dan hij laat blijken, maar die voor zichzelf een rationele beslissing neemt om het leefbaar te houden, die bewust elke dag opnieuw kiest voor iets minder allesverterend, minder spannend misschien, maar wel duurzamer op lange termijn. Al is die dubbele identificatie ook weer niet zo vreemd, ieder mens heeft die apollinische en dionysische kant in zich die niet zonder elkaar kunnen zoals yin en yang (al zullen die niet bij iedereen evenzeer in balans zijn).

Ik kan me voorstellen dat dit boek voor mensen die zich er niet zozeer in herkennen wat overdreven kan lijken. Zelfs ik moet toegeven dat ik soms, mij in de plaats van de schrijfster stellend, dacht: “Komaan, laat het los, het is duidelijk dat je hier niet uit gaat halen wat je hoopt te vinden”. Maar voor een buitenstaander is dat makkelijker gezegd dan voor wie er middenin zit (dat beseft Emy zelf ook), zelfs al is die persoon iemand voor wie de werking van de menselijke psyche niet vreemd is, iemand die de patronen kent en ziet.

Want dat verlangen naar verbondenheid, dat is vaak allesoverheersend. ‘Discontinuïteit’ is de term die Bataille gebruikt, de Franse filosoof waarover Koopman haar bachelorscriptie schreef: “het feit dat we als individu zijn afgesneden van anderen, wat al begint bij onze geboorte en daarna alleen maar verergert. We willen terug, volgens hem, naar die baarmoederlijke staat, of liever nog naar een soort oersoep, naar een één-zijn met alles: de continuïteit.” (p. 19-20)

Exact daarover hadden we het op school tijdens de lessen Grieks: het idee dat alle zielen met elkaar verbonden zijn in één grote wereldziel. Bij de geboorte worden we als individu afgescheiden van die wereldziel, met een vage herinnering aan die oorspronkelijke staat van eenheid en verbondenheid. Gedurende ons aardse bestaan blijven we ernaar verlangen om weer verenigd te worden met onze goddelijke oorsprong. We gaan dan ook continu op zoek naar intense ervaringen die ons – al is het maar kortstondig – dat gevoel van eenheid kunnen bezorgen. Daarbij belanden we vaak in ongezonde situaties, zoals een verslaving, obsessieve verliefdheid, waanzin of ziekte (Emy’s vriendin beschrijft de begindagen van haar psychose exact zo: “Ik zag dat alles met elkaar verband hield. Ik voelde me één met het universum.” p. 364). Maar dat gelukzalige gevoel van opgaan in een groter geheel is – minder destructief – ook te vinden in kunst, muziek, spiritualiteit, yoga of meditatie, natuur (“de grens tussen mij en de wereld opgelost en ik, wat ik ben, wat ik was, verdwenen, vergleden, in de genadeloze schoonheid van een veld vol buitelende vosjes” p. 100), een passionele hobby, ... Dat blijven misschien maar lapmiddelen, want volledige eenheid kunnen we in dit leven niet bereiken. Maar toch, dat wetende, schuilt daar dan ook niet het mooie in, om desondanks die momenten van verbondenheid – al zijn ze dan tijdelijk, of misschien net daarom – te leren waarderen en te koesteren?

Genoeg stof tot nadenken in dit verhaal, zoveel is zeker!