LECTUUR OM WAKKER TE BLIJVEN

In tegenstelling tot mensen die geen verontrustende boeken lezen teneinde rustig te kunnen inslapen, lees ik er regelmatig om wakker te blijven. Het meest verontrustende van de laatste maanden was ongetwijfeld Zijn de jaren dertig terug? van Liz Fekete.

Liz Fekete is directeur van het Londense Institute of Race Relations, waar ze al dertig jaar werkt. Ze weet dus waarover ze het heeft als ze in Europe’s Fault Lines: Racism and the Rise of the Right een zorgvuldige analyse maakt van extreem- en uiterst rechts in het Europa van de laatste decennia. Zij heeft het vooral over Engeland, Frankrijk en Duitsland, maar ze besteedt ook aandacht aan België, Nederland en Zuid-Europa, met speciale aandacht voor Gouden Dageraad in Griekenland. In het begin van het boek legt zij het onderscheid uit tussen extreemrechts, dat binnen het wettelijk kader opereert en niet openlijk geweld predikt, en uiterst rechts, dat afziet van parlementaire activiteit, gewelddadig optreedt en zich openlijk associeert met het fascisme uit het verleden. Fekete constateert dat deze twee, hoezeer de heren in maatpak zich voor de lens ook distantiëren van de knuppels en brandbommen, achter de schermen veeleer communicerende vaten zijn.

Extreem-rechtse partijen en bewegingen zijn vanaf de jaren ‘90 van de periferie doorgedrongen tot het politieke en maatschappelijke centrum, vooral op lokaal en regionaal vlak. Fekete wijst op de verpletterende verantwoordelijkheid van de traditionele politieke partijen in het creëren van een ‘gunstig’ klimaat voor de electorale aantrekkingskracht van deze partijen en groepen. Het bestraffen van de armen door de toegang tot sociale vangnetten voortdurend strenger te maken, gecombineerd met een eng-nationalistisch beleid op het vlak van asiel en migratie heeft de lokzang van extreemrechts aantrekkelijk gemaakt voor zoveel angstige, uit de boot gevallen en gefrustreerde mensen die in het racisme een uitlaatklep vinden. De staten zijn onder invloed van de crisis en de sociale onvrede (denk aan de gele hesjes) geleidelijk meer autoritaire trekken gaan vertonen met een toename van politiegeweld en toenemende druk op verworvenheden als het stakingsrecht. De autoritaire staat is overigens al geen schrikbeeld meer van de jaren dertig, ze bestaat nu al voor talloze vluchtelingen en mensen uit de migratie die door allerlei wettelijke voorwaarden en repressieve maatregelen de facto tot tweederangsburgers zijn gedegradeerd. Mensen zijn, wat rechten betreft, niet langer gelijk in de meeste landen van Europa. Het is een onthutsende constatering, maar ze kan niet worden ontkend.

Fekete wijst op verontrustende signalen dat racisme veel dieper is doorgedrongen in het maatschappelijk weefsel dan we, kijkend naar tv, vermoeden. De sympathie voor extreemrechts in politiediensten, de antimoslim hetzes in de media naar aanleiding van aanslagen, rellen of incidenten als de fameuze nieuwjaarsnacht 2016 in Keulen, het winnen van de publieke opinie voor 'humanitaire interventies’ (wat neerkomt op het recht de soevereiniteit van 'schurkenstaten' te negeren als het westerse belangen dient), het criminaliseren van solidariteit met vluchtelingen, het vraagtekens plaatsen bij de mensenrechten door politici, opiniemakers en denktanken: het zijn zovele tekenen dat een rechts, nationalistisch en racistisch narratief stilaan salonfähig is geworden. Het gevaarlijke is dat mainstream politici, net als in de jaren '30, geen radicaal antwoord bieden dat de extreemrechtse groei de wind uit de zeilen neemt, maar eerder een dubbelzinnige politiek voeren die extreemrechtse uitingen minimaliseert en veroordeelde neo-nazi's bestrijdt met softe 'bekeringstherapieën' die weinig uithalen, terwijl ze intussen zelf de populistische rechtse rand aftasten uit electoraal opportunisme.

In de kern van het nationalistische rechtse narratief staan de vluchteling en de moslim: de zondebok, die zijn menselijkheid heeft ingeruild voor de status van bedreiging van onze sociale zekerheid, aantasting van onze 'eigenheid' en gevaar voor onze veiligheid. Asielzoekers en vluchtelingen zijn, op een kortstondige sentimentele opstoot bij een lijkje op het strand na, vooral een probleem dat bureaucratisch dient 'beheerst', met militaire middelen tegengehouden aan de Europese grenzen en vooral nooit in zijn oorzaken moet worden aangepakt. Voorbeelden van het negeren van de mensenrechten door mainstream politici zijn legio. Zo bracht de Griekse regering drie brandweermannen, actief in een NGO, voor de rechter op beschuldiging van mensensmokkel omdat ze actie hadden ondernomen om vluchtelingen te redden van een zinkende boot. Een ander voorbeeld: een minister in Beieren stelde de deportatie van volledige immigrantenfamilies voor als hun minderjarige kinderen een misdrijf pleegden, ook als ze in Duitsland geboren waren. En om ook ons land niet te vergeten: onlangs werd België veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens voor het terugsturen van een Soedanese man vóór hij asiel had kunnen aanvragen en zonder na te gaan of zijn terugkeer hem in gevaar bracht, na identificatie, op uitnodiging van de Belgische autoriteiten, door agenten van de Soedanese Inlichtingen- en Veiligheidsdienst, onderdeel van een staatsapparaat dat volgens een rapport van Amnesty International verantwoordelijk is voor ernstige schendingen van de mensenrechten.

Het insijpelen van de extreem-rechtse invloed in media en politiek gebeurt geleidelijk, zodat we moeten opletten dat de gekende vergelijking met de kikker in de kookpot niet opgaat. De boodschap van Liz Fekete is duidelijk: niet wennen aan lijken in de Middellandse Zee, aan het leger op straat, aan deportaties, aan muren en prikkeldraad, aan het ‘opkuisen’ van tentenkampen, aan brandbommen in moskeeën, aan wetsvoorstellen om mensen zonder papieren 's nachts van hun bed te kunnen lichten, enzovoort. Het gaat om mensen. Fekete verbindt de opkomst van extreemrechts met het kapitalistische systeem, het systeem van de één tegenover de negenennegentig procent. Zij is ervan overtuigd dat, net als in de jaren dertig, de democratieën opnieuw naar meer autoritaire staten evolueren en dat, net als in de jaren dertig, het racisme uiteindelijk als functie heeft de massa naar onderen te doen stampen in plaats van naar boven. 'De banaliteit van het kwaad' (Hannah Arendt) leert ons dat het geen vreemde wezens waren die het naziregime hielpen uitbouwen, maar gewone mensen die naar hun werk gingen, bevelen opvolgden, problemen oplosten en 's avonds rustig insliepen, er zich niet van bewust dat ze hun menselijk kompas kwijt waren.

Haar boek eindigt niettemin hoopvol. Fekete gelooft, en wij met haar mag ik hopen, in de tegenstroom: de krachten die socialistische waarden en democratische vernieuwing uitdragen, die onmenselijke toestanden aanklagen, solidariteit organiseren, het racisme bekampen en wakker blijven om telkens als de integriteit van het individu vernietigd dreigt te worden, het menselijk kompas boven te halen.