OP DE HIELEN VAN DE REVOLUTIE

Een boek van gisteren, van 1919, maar wat voor een. De Russische revolutie, daar gaat het over. Geen historische reconstructie achteraf, geen ideologische analyse van ofwel gelijkgezinden ofwel tegenstanders, maar een reportage. Een levendig ooggetuigenverslag dat leest alsof u er zelf bij was. John Reed is een Amerikaanse journalist, die de Russische revolutie van op de eerste rij meemaakte en alleen dat al maakt het boek uniek. Wat is er precies gebeurd in die bewogen novemberdagen van 1917 in Petrograd en Moskou? Reed kon het weten. Hij beschikte over de nodige papieren om alle beslissende vergaderingen mee te kunnen maken en sprak met een heleboel hoofdrolspelers. Hij maakte de woelige demonstraties en militaire acties mee, mengde zich onder het volk op straat, raakte er betrokken in discussies en conflicten en zoog er de sfeer op van agitatie, opwinding, chaos, onzekerheid en enthousiasme. Hij sympathiseerde met de revolutionairen onder leiding van Lenin, de bolsjewieken dus, maar hij was in de eerste plaats journalist, dus hongerig naar de feiten. Onvermoeibaar liep hij heen en weer tussen de revolutionairen en hun tegenstanders, luisterde naar hun speeches, volgde hun pers en las hun resoluties. Op die manier krijgen we een overtuigend beeld van de standpunten, strategieën en handelingen van beide partijen.

De Oktoberrevolutie (in Rusland, volgens de orthodoxe kalender, in november dus) kan men niet begrijpen zonder de context te kennen. Het belangrijkste element daarin is de oorlog. Het boek laat goed de stemming van oorlogsmoeheid voelen onder zowel de soldaten aan het front als het gewone volk in het achterland. De mensen schreeuwden om vrede en om brood, want de oorlog betekende nijpend gebrek, armoe en honger. In februari 1917 was de tsaar afgezet en waren er sovjets gevormd, raden van arbeiders en soldaten, waarin de bolsjewieken een minderheid waren. Het land werd geregeerd door een coalitieregering, gedomineerd door andere linkse partijen dan de bolsjewieken. Die Voorlopige Regering en alle politieke partijen van rechts tot links zagen in enkele maanden hun invloed wegslinken ten voordele van de bolsjewieken, die eenmaal ze de meerderheid van het volk achter zich voelden, niet aarzelden de macht te grijpen. Reed beschrijft hoe in die dagen de klassen onverzoenlijk tegenover elkaar stonden. Zo goed als heel de politieke, economische en culturele elite schreeuwde moord en brand over wat ze beschouwde als de staatsgreep van een kleine groep revolutionairen. Maar terwijl de ‘wettige’ regering door geaarzel, compromissen en halfslachtigheid het vertrouwen van de massa verloor, wonnen de bolsjewieken dat vertrouwen door een politiek die tegemoet kwam aan wat het volk vroeg: de macht aan de sovjets, onmiddellijke onderhandelingen over vrede, de grond aan de boeren.

In onze verbeelding stellen we ons een revolutie vaak voor als een plotse uitbarsting van geweld. Reed laat ons een heel ander verloop zien. De eigenlijke machtsovername gebeurde via gewapende bezettingen van cruciale gebouwen, maar praktisch zonder geweld. Het geweld ontstond later toen de afgezette regering in een front met alle geledingen van de maatschappij die hun belangen bedreigd zagen, de revolutie manu militari wilde opruimen. De machtsovername was voor de bolsjewieken eigenlijk het makkelijkste, het moeilijkste was de macht te behouden en daarvoor had ze maar één wapen: de steun van de bevolking. De invloed van de Voorlopige (nu dus afgezette) Regering op sommige sectoren van de maatschappij was nog altijd groot. Essentiële diensten als de banken, de post en de telefoon weigerden mee te werken met de bolsjewieken en gingen in staking, enorme propagandamiddelen werden ingeschakeld om gruwelverhalen over de bolsjewieken te verspreiden en uit loyaal gebleven garnizoenen werd een leger gevormd dat naar Petrograd en Moskou oprukte. Als de bolsjewieken desondanks het pleit wonnen was het uiteraard door hard terug te slaan, maar vooral omdat ze de steun van de meerderheid van het gewone volk hadden.

Dit alles wordt de lezer niet als een saaie geschiedenisles uitgelegd, maar maken we mee alsof we de rondrazende reporter op de hielen volgen. Met op zijn weg de ene anekdote op de andere – ontmoetingen, gesprekken, verrassende voorvallen – zodat het werkelijk een geschiedenis van concrete mensen is geworden. Het boek is bovendien in een meeslepende reportagestijl geschreven, con tempo dus, een stijl die de koortsachtige sfeer van die dagen perfect overbrengt. Beslist een aanrader voor wie zich een oordeel wil vormen over een van de belangrijkste kantelpunten in de geschiedenis van de twintigste eeuw.

Eén waarschuwing. Het boek begint met een opsomming van politieke figuren, partijen en instellingen. Om Reed vlot te kunnen volgen en te weten wie op bladzijde zoveel aan het woord is en waar die persoon staat in het web van politieke tegenstellingen en conflicten, kan je dit best even doorworstelen. Een kleine moeite. Wat volgt is die inspanning overwaard.

Uitgegeven door Schokland/EPO, 2017.