Een ecologisch en spannend boek
De titel verraadt de brede kijk van de auteur op de ecologie van het eiland Cyprus. Mensen en bomen staan met elkaar in verbinding en hebben elkaar nodig. De betekenis van ‘verdwenen bomen’ en de vele menselijke verdwijningen door de burgeroorlog in Cyprus staan niet los van elkaar.
In het verhaal is het echter één vijgenboom die een hoofdrol speelt. Hij verdwijnt niet, maar migreert via een breekbaar stekje van Cyprus naar Londen. De boom overleeft in die grootstad (vanaf het jaar 2010) dankzij de koesterende zorg van de botanist, Kostas, een Grieks-Cyprioot, die tijdens zijn twintiger jaren (1974) moest vluchten voor de burgeroorlog op het eiland.
Het verhaal is complex, met een rijkdom aan lagen en thema’s, een voortdurende wissel in tijd (1974; 2000; 2010), aan elkaar geweven door de getuigenis van de ‘Ficus Carica’. Via deze boom krijgen we heel wat recente biologische informatie over het organisch gevoelig leven van bomen, die signalen opvangen en honderden jaren herinneringen opslaan. De auteur heeft hierover (maar ook over de andere thema’s) grondig onderzoekswerk verricht en legt het in de sappige, fijnzinnige zinnen van de vijgenboom.
Deze groeit en bloeit tijdens de zestig en zeventiger jaren van de vorige eeuw midden in de taverne ‘De blije vijg’, gerund door een homokoppel van Turkse en Griekse origine. Een plek van hartelijke ontmoetingen, heerlijke gerechten uit de twee culturen, en een feestelijke ambiance. De boom is dan ook rijk aan zoete vruchten in deze periode.
‘De blije vijg’ dient ook als geheime schuilplaats voor het jeugdig Turks-Grieks koppel (Defne en Kostas), dat nog studeert en thuis woont. (Een gemengd huwelijk zou een schandvlek zijn in beide families.) De spanningen tussen Grieken en Turken -met ook nog een Britse aanwezigheid- laaien hoog op in 1974. Door de oorlogsdreiging, vlucht Kostas, onder druk van zijn bezorgde moeder, naar Londen, bij een oom. Hij weet echter niet dat hij Defne zwanger achterlaat… Dat zal hij pas 25 jaar later te weten komen.
Ook wij, als lezer, zullen pas gaandeweg de puzzelstukken van het leven van dit koppel ontdekken. Zoals ook één van de hoofdpersonages in dit boek, Ada. Het Londense zestienjarige meisje is de dochter van Kostas en Defne, die een jaar geleden gestorven is. Ada lijdt een eenzaam en besloten leven, en voelt zich een buitenbeentje in de klas. Het vroegere warme contact met haar vader, is niet meer. Ze weet niet veel over haar familie, noch over bepalende gebeurtenissen, en die omerta weegt zwaar alsof ze op het topje van een ijsberg zit. Die ondraaglijkheid (of het verdrongen verdriet in haar?) schreeuwt ze uit in de klas, net voor de kerstvakantie. Onverwachts duikt dan haar tante op, de zus van haar overleden moeder. Die oudere vrouw zal de berg in beweging brengen en het zelfvertrouwen van Ada versterken op haar eigen culturele wijze…
Dit boek vertelt ons de schoonheid van Cyprus, zijn rijkdom aan smaken, kleuren en geuren, zijn gruwelijke politieke geschiedenis , zijn verwoesting in de jaren zeventig, de scheur binnen families, de heldenmoed van organisaties om alle vermiste lijken terug te geven aan hun dierbaren, het verdriet dat zo massaal is, dat ze liefst verzwegen blijft.
Elif Shafak geeft de vijgenboom spreekrecht voor de helft van haar boek. Fascinerend. Op het einde kunnen we allerlei eigenschappen van die boom opnoemen, hebben we een stappenplan in ons hoofd over hoe je zo’n boom best in leven houdt in een koud klimaat, zijn we getuige geweest van lieflijke gesprekken tussen de boom en het krioelende leven rond hem. De vlinder, de muis, de mug, de bij, ze brengen hem allemaal kostbare informatie. De boom spiegelt de omgeving. Ze leeft en sterft mee. Ze helpt door solidair te zijn.
‘Bomen spreken’ is een boek van heel lang geleden. Een bezorgde psychiater, J.R.M. Maas bracht in 1973 een verfrissende kijk op de relaties in de geestelijke gezondheidszorg. De machtspositie van de hulpverlener is enkel te doorbreken indien patiënt én hulpverlener elkaar dragen in hun onmacht, stelde hij. Hier: de machtsrelatie van mens tegenover de natuur.
Eens ik dit heerlijk boek uit had, hield ik nog meer van de bomen in het park hier vlakbij, als levende wezens die me wezenlijk omringen.
