Schrijven kan gevaarlijk zijn

Ik volg het werk van Rachida Lamrabet al van haar eerste boek, Vrouwland, dat ik verschillende keren door mijn leerlingen heb laten lezen toen ik nog voor de klas stond. Ik vind het een prachtig boek en dat vond de jury van de Debuutprijs 2008 blijkbaar ook. Als ik u nu verzeker dat Vertel het iemand haar tot nog toe beste boek is, zegt dat iets over de drang die ik voel om u voor deze roman warm te maken.

Rachida Lamrabet confronteert de lezer, scherper dan in het eerdere werk, met pertinente vragen. Over het witte superioriteitsgevoel en gaten in het witte geheugen bijvoorbeeld. Niet door te poneren of aan te klagen, maar door te vertellen. Wat Lamrabet als de beste kan. Een verhaal dat de lezer binnenvoert in het hoofd van een jonge naamloze Amazight uit een afgelegen dorp, een nieuwsgierige hongerige geest, voor wie de wereld van de kippen, de ezel en de waterput al gauw te klein wordt. Hij is de zoon van een Marokkaanse moeder en een Franse vader, maar dat laatste weet hij niet. Hij wordt opgevoed met de leugen dat zijn vader een gesneuvelde vrijheidsstrijder is. Tot hij achter de waarheid komt. Het conflict met zijn echte vader duwt hem het leger in en het schip op, van Marokko weg naar de loopgraven van Noord-Frankrijk. Daar vertelt de zoon in een laatste ontmoeting met zijn vader zijn levensverhaal, terwijl hij wacht op het vuurpeloton. Het conflict tussen vader en zoon weerspiegelt zich op een ruimer plan in de tegenstelling tussen de koloniale bezetter en de Marokkaanse bevolking.

De eerste helft van het boek speelt zich af op het Marokkaanse platteland, de tweede helft zitten we in een totaal andere wereld, in de modder van de Europese slagvelden. Rachida Lamrabet is thuis in beide werelden alsof ze zelf in zo'n dorp is grootgebracht, in de Koranschool heeft leren lezen en schrijven, in de rijen soldaten heeft gemarcheerd richting loopgraven. Die inleving is misschien wel de grootste kwaliteit van deze roman. Zowel het dorpsleven als de loopgraven zijn honderden keren beschreven, zodat het cliché op de loer ligt, maar daar ontsnapt dit boek aan doordat we alles door de verwonderde en vooral eigenzinnige ogen bekijken van iemand die zich voortdurend vragen stelt, vaak naïeve vragen, en op die manier stap voor stap zijn horizon verruimt en inzicht krijgt in de werkelijkheid.

De oorlog is een enorme schok voor de jonge Amazight. Behalve de confrontatie met de modder en de kou, de vermoeidheid, de angst en de vertwijfeling zijn er de minachting, de vernedering en het racisme. Dat racisme drijft onverbiddelijk een wig tussen vader en zoon. “Ik was bang om uit mijn gemeenschap verstoten te worden als ik zou bekennen dat hij mijn zoon was. Maar 's nachts vroeg ik me af of onze bloedband me minder Fransman, minder mens maakte. Of was het net omgekeerd? Werd hij door onze band net Fransman en dus meer mens?” De zoon van zijn kant leert, eenmaal in het Franse leger, al gauw “dat er een vaderland was ergens ver weg waar we niet de zonen van waren, maar hoogstens de onnozele kinderen. En dat vaderland riep ons, onnozele kinderen om te strijden. Ook al zouden we voor dat vaderland sterven (…), we zouden nooit zonen van het vaderland worden, net zoals ik ook nooit jouw zoon zal worden hoewel je mijn vader bent.”

Het boek is een rechtzetting. Hoeveel plaats hebben de afgelopen jaren de zovele herdenkingen van de oorlog ingeruimd voor de Marokkaanse of Senegalese soldaten, die in een oorlog die de hunne niet was, zijn komen vechten en sneuvelen? Dit boek is een oorlogsmonument voor hen.

Een belangrijk thema is het boek is het schrijven. Als de jongen onderwijs krijgt van een sjeik gebeurt er dit: “Ondertussen, bijna ongemerkt, voltrok zich in mij een klein wonder. Ik leerde lezen en schrijven. Elke zin die ik ontrafelde zette een magisch proces in gang. Er groeide iets in mijn lichaam dat gloeide. (…)” Aan het front vragen zijn ongeletterde vrienden hem hun ellende op te schrijven als getuigenis voor later. En dit wordt hem fataal. Hij schrijft in zijn dagboek een zin, die hij vervolgens doorstreept, maar die hem niettemin voor de krijgsraad brengt. Aan het einde van het boek geeft hij het schrift aan zijn vader met de vraag het aan zijn tweelingzus te geven. Eenmaal buiten de gevangenis gooit de vader het in het vuur. Een symbolisch vuur ook waarin niet alleen een dagboek maar ook een stuk geschiedenis verdwijnt, een geschiedenis die Rachida Lamrabet er weer heeft uit opgevist.

Over zijn dagboek zegt de zoon: “In dit vuile schrift staat niets wat strafbaar is. Tenzij jullie wetten de verbeelding van een man aan regels hebben onderworpen waar ik niet van op de hoogte ben.” Een zin die ongetwijfeld ook is gevoed door wat de schrijfster zelf enkele jaren geleden meemaakte: haar ontslag bij Unia op basis van een film waarin een actrice een moslima vertolkt die uitlegt waarom ze de boerka draagt. Ze schreef er een essay over: zie leestip Twee vrouwen om naar te luisteren (Sandra Roobaert). Vertel het iemand speelt zich af honderd jaar geleden. Er is veel veranderd sindsdien, maar of de witte superioriteitswaan van de koloniale wereld, die het boek doordesemt, is verdwenen dan wel zich in een ander kleed is gaan hullen, is een terechte vraag.